W sercu Krakowa

Na czym polega praca w archiwach, jak czytać materiały źródłowe z epoki wczesnonowożytnej i jakie pytania należy im stawiać, by wydobyć potrzebne informacje? O przygodach z historią opowiada dr Natalia Starczenko oraz dr Beata Nykiel, redaktor naukowa jej książki. Dlaczego tak wiele ksiąg sądowych zaginęło, co działo się z nimi przez wieki, jakie ślady życia szlacheckiego I Rzeczypospolitej one rejestrują i jakie pokusy czekają na badacza wkraczającego do archiwum?

Fragmenty eseju „Ukraina. Wyrwać się z przeszłości” ukraińskiego historyka, prof. Jarosława Hrycaka, czyta Juliusz Chrząstowski.

Fragmenty eseju „Ukraina. Wyrwać się z przeszłości” ukraińskiego historyka, prof. Jarosława Hrycaka, czyta Juliusz Chrząstowski.

Fragmenty eseju „Ukraina. Wyrwać się z przeszłości” ukraińskiego historyka, prof. Jarosława Hrycaka, czyta Juliusz Chrząstowski.

Jarosław Hrycak przedstawia przebieg XIX-wiecznej industrializacji i urbanizacji na ziemiach Galicji oraz Ukrainy. Opowiada o miejskiej rewolucji i o pierwszym skoku Ukraińców w nowoczesność.

Fragmenty eseju „Ukraina. Wyrwać się z przeszłości” ukraińskiego historyka, prof. Jarosława Hrycaka, czyta Juliusz Chrząstowski.

Na czym polega praca w archiwach, jak czytać materiały źródłowe z epoki wczesnonowożytnej i jakie pytania należy im stawiać, by wydobyć potrzebne informacje? O przygodach z historią opowiada dr Natalia Starczenko oraz dr Beata Nykiel, redaktor naukowa jej książki. Dlaczego tak wiele ksiąg sądowych zaginęło, co działo się z nimi przez wieki, jakie ślady życia szlacheckiego I Rzeczypospolitej one rejestrują i jakie pokusy czekają na badacza wkraczającego do archiwum?

Zaprosiliśmy na spotkanie autorskie z profesorem Jarosławem Hrycakiem, autorem książki „Ukraina. Wyrwać się z przeszłości”, wydanej jesienią przez Międzynarodowe Centrum Kultury. Z profesorem rozmawia dyrektor programowy MCK, Łukasz Galusek.

Michał Zieliński mówi o tym, że fotografując ofiary wojny, zawsze próbuje przebić się przez barierę obcości kulturowej, pokazać że ludzie, których oglądamy na zdjęciach, są tacy jak my. Wojciech Wilczyk opowiada z kolei o bolesnym doświadczeniu dokumentowania wsi bojkowskich, odnajdywania tam śladów obecności ludzi deportowanych w ramach Akcji Wisła. Wojciek Wilczyk – fotograf, poeta, autor esejów oraz tekstów krytycznych o sztuce, kurator. Autor projektów fotograficznych, między innymi: „Święta wojna” (2009–2014), „Blue Pueblo” (2015), „Słownik polsko-polski” (2019). W 2020 roku wydał książkę poetycką „Minimalizm”. W 2015 roku zdobył nagrodę w kategorii Photo Book of the Year za „Świętą wojnę”, a w 2016 roku nagrodę główną Sittcomm Award. Uczy fotografii dokumentalnej w Akademii Fotografii w Krakowie. Od 2009 prowadzi blog hiperrealizm.blogspot.com Michał Zieliński – dziennikarz i fotograf. Relacjonował między innymi konflikty w Palestynie, w Ukrainie, Syrii oraz Iraku. Publikował w takich czasopismach jak „Tygodnik Powszechny”, „Wysokie Obcasy”, „National Geographic Polska”. Autor wystaw: „Konflikt Wewnętrzny” (2016), „Kwiat AR-Rakki” (2018) i „Erozja” (2020). W 2015 roku zdobył nagrodę NATO Photo Contest, a w 2016 Fujifilm X 5th Anniversary Exhibition Selection. W krakowskiej Akademii Fotografii uczy fotoreportażu.

Justyna Mielnikiewicz mieszka w Gruzji, często pracuje w rejonach konfliktu, w tym w krajach byłego Związku Radzieckiego. Rosyjska agresja 24 lutego 2022 zastała ją w Dnieprze, gdzie przyjechała, aby zrobić zdjęcia do portfolio dla jednego z francuskich kwartalników. Wybuch wojny zmienił jej plany. Dokumentowała między innymi uchodźców we Lwowie, a także powrót Ukraińców do Buczy po masakrze dokonanej tam przez Rosjan na ludności cywilnej. Wojna jest dla fotografki, jak stwierdza, punktem zaczepienia. Ucieka od określenia „fotografia wojenna”, bochce przede wszystkim opowiedzieć historie napotkanych ludzi, pokazać ich cierpienie, ale także determinację i kreatywność. Justyna Mielnikiewicz opowiada o dużej świadomości roli prasy wśród Ukraińców i o tym, jak język ukraiński staje się jednym z ważnych elementów ich tożsamości. Justyna Mielnikiewicz – polska fotografka i dokumentalistka, na stałe mieszkająca w Tbilisi w Gruzji. Studiowała filmoznawstwo na Uniwersytecie Jagiellońskim. Fotografować zaczęła pod koniec studiów. Początkowo pracowała w krakowskim oddziale „Gazety Wyborczej” (1999), ale szybko zdecydowała się na samodzielną działalność. Często fotografuje w rejonach konfliktów, w miejscach które były – lub są – objęte działaniami wojennymi. Swoją uwagę koncentruje głównie na obszarach byłego Związku Radzieckiego. W latach 2006–2014 Justyna Mielnikiewicz działała w kolektywie Sputnik Photos, zrzeszającym fotografów z Europy Środkowo-Wschodniej. Od końca 2017 roku współtworzy międzynarodową agencję fotograficzną MAPS. Jej zdjęcia były wielokrotnie nagradzane i publikowane w prasie zagranicznej.

Jak zauważa Jacek Karczewski, ptaki miejskie nauczyły się korzystać z resztek jedzenia, pozostawionych przez człowieka – produktów łatwo dostępnych, choć niepełnowartościowych. Co ciekawe, nawet ptaki które są „wegetarianami”, w mieście nie pogardzą kawałkiem hamburgera. Pożywienie przeznaczone dla piskląt dobierają jednak z dużą starannością, przeszukując miejską zieleń w poszukiwaniu ptasich rarytasów. Część ptaków zamieszkała w mieście dlatego, że pozbawiliśmy je naturalnych siedlisk. Aby poradzić sobie z panującymi tutaj warunkami, muszą szybko się uczyć – przede wszystkim opanować umiejętność sprawnego nawigowania. Życie w mieście niewątpliwie nie należy do najłatwiejszych. Ptaki są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza i mają wyjątkowo czuły słuch. Najpoważniejszym zagrożeniem jest dla nich jednak ruch samochodowy. Jacek Karczewski – przyrodnik, aktywista i promotor przyrody. W 2019 roku ukazała się jego pierwsza książka „Jej Wysokość Gęś. Opowieści o ptakach”, a już w marcu 2020 r. pojawiła się kolejna – „Noc Sów. Opowieści z lasu”. Częsty gość programów i audycji radiowych poświęconych przyrodzie; autor licznych publikacji i artykułów oraz większości wydawnictw Ptaków Polskich – stowarzyszenia, z którym związany jest od samego początku jako jego współzałożyciel, pomysłodawca i copywriter.

Powstałe w efekcie eksploatacji kamieniołomu podesty porastają dziś liczne gatunki roślin – zarówno rodzimych jak i obcego pochodzenia. Ta różnorodność pozostaje niezależna od ingerencji człowieka. Wraz z upływem czasu i rozwojem ekosystemu, gatunki pionierskie zostają wyparte i zastąpione przez inne. Kasper Jakubowski opowiada o korzyściach płynących z istnienia w miastach enklaw dzikiej zieleni. Podkreśla, że miejskie dżungle, powstałe na terenach opuszczonych przez człowieka, potrzebują nowej narracji. Słowo „nieużytek” kojarzy się negatywnie, a tymczasem nieuporządkowana zieleń w mieście ma wiele zalet, między innymi pochłania smog i wpływa na obniżenie temperatury powietrza. dr Kasper Jakubowski – edukator ekologiczny, architekt krajobrazu, popularyzator czwartej przyrody. Obecnie prezes Fundacji Dzieci w Naturę. Autor tekstów o chaszczach, potencjale nieużytków, dzikości w mieście, renaturyzacji i edukacji ekologicznej w miejskiej dżungli. Wydał ebook pod tytułem „Czwarta przyroda”, w którym pisze o ukrytym potencjale terenów opuszczonych przez człowieka.

Najciekawsze ujęcia to te, które ukazują intymność zwierząt, na których fotograf uchwycił moment, kiedy zachowują się „naturalnie”, nieświadome obecności intruza. Znajomość ich zwyczajów i upodobań okazuje się tutaj bezcenna. Fotografujący musi pozostać niewidzialny, a wykonanie zdjęcia powinna poprzedzić uważna obserwacja. Przewaga dzisiejszych fotografów nad poprzednikami polega na tym, że dysponują sprzętem, który nie przeszkadza w kamuflażu. Nie muszą obawiać się, że dźwięk migawki spłoszy zwierzę. Nie ogranicza ich też długość filmowej rolki. Sprzęt fotograficzny stał się bardziej dostępny i fotografować może praktycznie każdy. Niestety nie wszyscy robią to w sposób odpowiedzialny, czego przykładem są popularne, sztucznie aranżowane „śmieszne zdjęcia ze zwierzętami”. dr Monika Kozień –kustoszka w Muzeum Fotografii w Krakowie, gdzie prowadzi badania dotyczące sztuki współczesnej, a także historii i teorii obrazu. Współkuratorka programu merytorycznego MuFo Strzelnica. Autorka programu edukacyjnego Szkoła widzenia. Kuratorka i współkuratorka wielu wystaw, a także autorka i współautorka programów badawczych oraz licznych publikacji. Paweł Wrona – prezes Okręgu Krakowskiego ZPFP, laureat wielu ogólnopolskich konkursów fotograficznych oraz Fotograf Roku Okręgu Krakowskiego ZPFP 2019, 2020, 2021. Miłośnik przyrody i pasjonat fotografii przyrodniczej. Ciągle odkrywa niepowtarzalne piękno natury, szczególnie na terenie Małopolski i ziemi tarnowskiej.

Aneta Słowikowska opowiada o tym, jak pochodzenie i historia rodzinna Puchalskiego wpłynęły na rozwój jego pasji. Wspomina, że to matka zaszczepiła w nim szczególną miłości do ptaków. Kontakty ojca w Lwowskim Towarzystwie Fotograficznym pomogły mu z kolei w rozpoczęciu kariery. Puchalski pragnął fotografować przyrodę taką, jaka jest. Chciał oglądać świat nieskalany ingerencją człowieka. Jednocześnie przykładał ogromną wagę do uzyskania perfekcyjnego ujęcia. Aneta Słowikowska to kustoszka z Muzeum Niepołomickiego. Opiekuje się zbiorami Włodzimierza Puchalskiego

Jak zauważa Urszula Zajączkowska, fotografie zawsze więcej mówią o tym, który trzyma aparat niż o obiekcie fotografii. Włodzimierz Puchalski przez całe życie godził fascynację naturą i brał udział w polowaniach. Myślistwo było w jego czasach powszechnie akceptowane i stanowiło ważną część życia społecznego. Dziś większość ludzi je potępia. Okazuje się jednak, że także „bezkrawawe łowy” – te, do których wykorzystuje się aparat fotograficzny – mogą szkodzić zwierzętom. Urszula Zajączkowska i Adam Robiński mówią o zagrożeniach wynikających z tego, że robienie zdjęć staje się wyłącznie narzędziem zaspokojenia potrzeb fotografującego. Podkreślają też wagę języka, którego używamy, mówiąc o naturze – określenia „regulowanie populacji” i „polowanie” oznaczają to samo, a jednak inaczej definiują naszą relację wobec zwierząt. Adam Robiński to autor książek i dziennikarz związany m.in. z „Życiem Warszawy”, „Rzeczpospolitą”, „National Geographic Polska”, „Tygodnikiem Powszechnym” i miesięcznikiem „Pismo”. Za debiutanckie „Hajstry” oraz za drugą książkę: „Kiczery” otrzymał kilka nagród oraz nominacji do nagród literackich i podróżniczych. Zajmuje się pisaniem o przyrodzie oraz wszystkim, co dzieje się na styku natury i sztuki. Jest certyfikowanym przewodnikiem po Kampinoskim Parku Narodowym. Niedawno opublikował nową książkę: „Pałace na wodzie. Tropem polskich bobrów”. dr hab. Urszula Zajączkowska jest poetką, artystką i botaniczką. Adiunktka w Samodzielnym Zakładzie Botaniki Leśnej SGGW w Warszawie. Bada anatomię, biomechanikę i aerodynamikę roślin. Jako artystka wizualna tworzy krótkie formy filmowe. Wydała trzy zbiory wierszy: „Atomy”, „Minimum”, „Piach”

Symboliczne przejęcie przestrzeni zaczęło się już w pierwszych dniach września 1939 roku, kiedy nad Wawelem załopotała flaga ze swastyką. Dr Monika Rydiger i prof. Jacek Purchla opowiadają o przekształcaniu Krakowa we wzorowe niemieckie miasto na wschodzie za pomocą wizualnej propagandy – batalionów flag ze swastykami, plakatów, sloganów i umieszczanych wszędzie „gap”, czyli nazistowskiego orła. Przez szczekaczki puszczano muzykę marszową i podawano wyroki śmierci, zmieniano nazwy ulic, obalano pomniki i w wielu miejscach umieszczano plakietki „Nur für Deutsche”, zabraniające polskim mieszkańcom korzystania ze sklepów, lokali, tramwajów, nawet ławek miejskich czy parków. O przytłaczającej obecności okupanta przypominały także nieustanne przemarsze i niemal teatralne obchody nazistowskich rocznic czy świąt, takich jak rocznica wybuchu wojny czy urodziny Adolfa Hitlera.

Dr Michał Wiśniewski oraz prof. Kazimierz Butelski opowiadają o architekturze jako narzędziu sprawowania władzy przez niemieckiego okupanta. Najważniejszymi postaciami tego okresu było dwóch polskich architektów: Adolf Szyszko-Bohusz i Zbigniew Kupiec. Szyszko-Bohusz, przedwojenny architekt władzy, autor planów przebudowy Wawelu, podjął za zgodą Polskiego Państwa Podziemnego świadomą decyzję o pracy dla okupanta, aby z jednej strony kontynuować rozpoczętą modernizację zamku, a z drugiej – aby pilnować wawelskich zbiorów i nie dopuścić do zbytniej ingerencji Niemców w wygląd wzgórza wawelskiego. Zbigniew Kupiec, który w Krakowie znalazł się w wyniku przesiedlenia, projektował osiedle przy ulicy Królewskiej, mimo wojennych ograniczeń dbając o jakość mieszkań dla tych, którzy – jak wierzył – zamieszkają w nich po wypędzeniu okupanta. Niemieckie plany urbanistyczne, co można zobaczyć na wystawie „Niechciana stołeczność”, cechował olbrzymi rozmach. Większości z nich nie zrealizowano, jednak dziś, w czasach chaosu w planowaniu przestrzennym miast, wielu mogą wydawać się kuszące.

Profesorowie Andrzej Chwalba i Jacek Purchla rozmawiają o niemieckiej propagandzie, za pomocą której zmieniano symboliczny krajobraz miasta. Rynek Główny stał się Adolf Hitler Platz, zburzono pomniki Mickiewicza i Kościuszki, w obrębie Plant umieszczono szereg ważnych urzędów nazistowskiej administracji. Symbolem niemieckiej cywilizacji miał stać się także Wawel, przemianowany na Krakauer Burg. Aby dostosować wygląd wawelskiego wzgórza do monarchistycznych ambicji Hansa Franka, wykorzystywano projekty polskiego architekta, Adolfa Szyszko-Bohusza. Goście tego odcinka opowiedzą także o konfliktach pamięci związanych z działaniem okupanta, który m. in. rozbudowywał infrastrukturę kolejową miasta.

KL Plaszow był projektem, który wpisywał się w politykę Generalnego Gubernatorstwa i III Rzeszy – z jednej strony realizował założenia eksploatacji do pracy przymusowej osób z terenów okupowanych, w szczególności ludności żydowskiej, z drugiej strony był częścią machiny zagłady. Dr Edyta Gawron i Monika Bednarek opowiadają o historii tego miejsca: dlaczego KL Plaszow powstał na terenie dwóch cmentarzy żydowskich? Kim byli ludzie, którzy tu trafiali? I dlaczego tak wielki postrach siał Amon Göth, komendant obozu, nazywany „panem życia i śmierci” więźniów? W opowieści o KL Plaszow nie może zabraknąć pytania o przyczyny niepamięci otaczającej obóz jako miejsce ludobójstwa i o plany upamiętniania jego ofiar.

Dla Żydów niechciana stołeczność Krakowa oznaczała coraz większą izolację. Stopniowo usuwano ich z miasta, pozostawiając 15 tys. osób niezbędnych do gospodarczego funkcjonowania metropolii i działania przemysłu wojennego. W marcu 1941 powstało krakowskie getto – dlaczego na jego miejsce wybrano Podgórze, a nie zamieszkały przez Żydów Kazimierz? Dr Agnieszka Zajączkowska-Drożdż i Kamil Karski opowiadają o tym, jak przymusowa praca na rzecz okupanta stała się dla społeczności żydowskiej szansą na przetrwanie i dlaczego w mieście powstał obóz pracy przymusowej KL Plaszow, przekształcony potem w obóz koncentracyjny. Na koniec dowiemy się, czy w KL Plaszow funkcjonował żydowski ruch oporu i czym skończył się słynny zamach na restaurację „Cyganeria”.